Xerxes is een opera in drie bedrijven van George Frideric Händel. Het libretto van een onbekend auteur is gebaseerd op een ander libretto van Silvio Stampiglia dat dan weer steunt op een tekst van Nicolo Minato. De première vond plaats in Londen op 15 april 1738.
Xerxes, inderdaad met "X". Want wij brengen u niet de oorspronkelijke Italiaanse versie, "Serse", maar wel de Duitse vertaling met de legendarische, veel te jong gestorven, Fritz Wunderlich in de titelrol. En u zult merken dat de opera door de taal een heel andere klank krijgt.
Anders dan bij de meeste uitvoeringen is dat de rol van Xerxes wordt gezongen door een tenor. In de tijd van Händel vertolkte een castraat die, maar vandaag is die partij doorgaans voor een mezzo-sopraan, een contralto of een contratenor.
Xerxes is de enige komische opera van Händel.
Synopsis
Toen Händel de tekst van Serse als boek liet publiceren, vatte hij zelf het verhaal als volgt samen: "De handeling van deze opera is zo banaal dat we de lezer er niet mee willen vervelen. Het gaat over de zwakheden en de stoutmoedigheid van Xerxes, die verliefd wordt op een plataan en een brug laat bouwen om Azië met Europa te verbinden. De rest is verzonnen."
De handeling speelt in het jaar 480 voor onze tijdrekening, in het rijk der Perzen, bij Abydos aan de oostzijde van de Hellespont. Het is een liefdesverhaal vol ingewikkelde wendingen.
Eerste bedrijf
Tijdens het bezingen van zijn adoratie voor een plataan, kijkt koning Xerxes op en ziet Romilda, de dochter van zijn vazal Ariodate. Hals over kop wordt hij verliefd en neemt zich voor met haar te trouwen. Hierbij wil hij zijn broer Arsamenes inschakelen maar die weigert. Want Arsamenes is zelf verliefd op Romilda en zij op hem. Arsamenes waarschuwt zijn lief voor Xerxes en zij belooft standvastig te blijven. De tortelduifjes worden in hun conversatie gestoord door Romilda's zuster, Atalanta. Ook zij wil Arsamenes aan de haak slaan en hoopt vurig dat Xerxes Romilda tot vrouw neemt, zodat zij vrij spel heeft met diens broer. Het duurt niet lang of Xerxes heeft de situatie tussen Arsamenes en Romilda door, en dus verbant hij zijn broer uit het paleis. Het afscheid van de geliefden is hartverscheurend maar wordt door Xerxes met een triomfantelijk lachje weggewuifd.
Xerxes blijft aandringen bij Romilda, maar zij weerstaat elk offensief. Een soldaat heeft het hele tafereel gadegeslagen: in feite is het Amastris, de verloofde van Xerxes die zich heeft vermomd.
Ariodates, de bevelhebber van Xerxes en vader van Romilda en Atalanta, is met zijn leger na een succesvolle veldtocht teruggekeerd. Xerxes bedankt Ariodates door te beloven dat Romilda met een vorst zal huwen, 'van gelijke stand als Xerxes en uit hetzelfde geslacht'.
Als Xerxes opnieuw alleen is, of althans alleen meent te zijn, spreekt hij de hoop uit, dat de liefdesgoden hem nu nog gunstig gezind zullen zijn. Amastris heeft alles gehoord en denkt aanvankelijk dat Xerxes haar daarmee bedoelt. Volgt de ontnuchtering als Xerxes zichzelf luidop afvraagd hoe hij Amastris en haar vader aan het verstand moet brengen dat hij een andere geliefde heeft. Wroeging is hem totaal vreemd. Hij voelt zich boven plicht en moraal verheven want "Koninklijke waardigheid is geen rekenschap verschuldigd."
De wat onhandige knecht van Arsamenes moet van zijn baas een brief naar Romilda brengen. Arsamenes heeft inmiddels het paleis verlaten. De tedere aria die hij brengt, staat in schril contrast met de woeste opkomst van Amastris die zweert zich te zullen wreken op Xerxes.
De zussen Romilda en Atalanta verdiepen zich in boeken over planten. Langs haar neus weg, adviseert Atalanta haar zus Romilda te luisteren naar Xerxes omdat Arsamenes toch van iemand anders houdt. Uiteraard neemt zij een loopje met de waarheid om zelf Arsamenes te kunnen inpalmen. Romilda heeft haar zus door en waarschuwt voor zelfbedrog.
Tweede bedrijf
Elviro, vermomd als bloemenjongen, ontmoet Amastris en vertelt haar over de conflicten tussen Xerxes en Arsamenes en Romilda en Atalanta. Amastris kookt van woede.
Atalanta kan Elviro de brief die bestemd was voor Romilda ontfrutselen en vertrouwt hem toe dat Xerxes van Romilda houdt en deze Arsamenes al lang vergeten is.
Terwijl ze stiekem de brief leest, is Xerxes erbij gekomen. Atalanta zegt dat de brief aan haar is gericht. Romilda zou van Arsamenes houden, maar die zou om de lieve vrede tussen beide zussen te bewaren maar doen alsof.
Xerxes is in de wolken en gaat onmiddellijk akkoord met een huwelijk tussen Arsamenes en Atalanta.
Daarop laat Xerxes de brief aan Romilda zien, die volgens hem voor Atalanta zou bedoeld zijn. Tot zijn verbazing blijft Romilda vasthouden aan haar liefde. Hij is razend.
Alleen op de scène geeft Romilda echter toe dat zij wel degelijk aan Arsamenes' trouw begint te twijfelen.
Ten onrechte uiteraard. Intussen moet Amastris zich erbij neerleggen dat ze werkelijk in de steek is gelaten. Ze wil zich op haar zwaard storten, maar Elviro houdt haar tegen.
Arsamenes hoopt op een antwoord van Romilda, maar krijgt een teleurstellend antwoord van Elviro: Romilda houdt van Xerxes.
Xerxes wil met behulp van een pontonbrug de Hellespont oversteken en Griekenland binnenvallen. Als hij de brug inwijdt, wordt hij luidkeels geloofd door het koor.
Voor de brug treft Xerxes zijn broer en zegt hem dat hij hem toestemming geeft te trouwen met de vrouw van wie hij houdt, waarbij hij uiteraard doelt op Atalanta. Arsamenes verlangt enkel naar Romilda en rent weg. Xerxes maakt Atalanta daarop duidelijk dat Arsamenes géén partij is voor haar. Zij is diepbedroefd.
Elviro waggelt stomdronken het toneel op. Hij bewondert de brug over de Hellespont, maar dan begint het te stormen en de brug stort in.
In een duet beklagen Xerxes en Amastris - nog steeds gekleed als soldaat - zichzelf omwille van het liefdesleed dat zij lijden. Xerxes lijkt daarbij oprecht van Romilda te houden.
Opnieuw dringt hij bij haar aan op een ja-woord, maar dan bemoeit Amastris zich met de zaak en drukt Romilda op het hart zich niet te laten dwingen. Als Xerxes zijn wachten beveelt de 'soldaat' te verwijderen, trekt Amastris haar wapen. Xerxes verlaat kwaad het toneel en Romilda verhindert dat Amastris wordt gevangen genomen.
Derde bedrijf
Arsamenes en Romilda beschuldigen elkaar van ontrouw, maar uiteindelijk neemt Atalanta de schuld voor alle misverstanden op zich. De geliefden vallen in elkaars' armen en zelfs Atalanta is ervan overtuigd dat ze ooit wel een man zal vinden.
Xerxes weet echter van geen ophouden. Twee soldaten nemen Romilda vast en met geweld dwingt hij zo Romilda voor hem te kiezen: ze zal met hem trouwen als haar vader ermee instemt. Xerxes heeft zijn overwinning.
Dit zorgt opnieuw voor spanning tussen Arsamenes en Romilda, want hij gelooft niet dat zij onder dwang heeft toegegeven. Zijn hart is gebroken.
Uiteraard is Xerxes niet van plan Ariodates om zijn zegen te vragen. Hij vertelt de generaal zegezeker dat Romilda met een koninklijke man zal huwen, en de generaal, die denkt zijn dochter aan Arsamenes te mogen geven, is opgetogen. Xerxes kan zich niet snel genoeg terug naar Romilda reppen, maar opnieuw wijst zij hem af.
De koning wil weten of zij en Arsamenes ooit intiem zijn geweest, en als Romilda toegeeft dat ze hebben gekust, geeft de verbolgen Xerxes zijn wacht het bevel Arsamenes te doden. Romilda smeekt Amastris om Arsamenes te waarschuwen. Als tegenprestatie vraagt Amastris aan Romilda om een brief aan Xerxes te overhandigen.
Arsamenes ziet hierin een poging van Romilda om hem uit de weg te werken. Een hevige ruzie volgt.
In de daarop volgende scene maakt Ariodates zich op voor het huwelijk van zijn dochter. Met wie zij trouwt, is dan nog altijd niet duidelijk. De geliefden komen heftig discussiërend langs, maar de stemming slaat snel om als ze merken dat Ariodates hen wil trouwen en dan nog op aandringen van Xerxes, zoals hij verkeerdelijk denkt. Hun ja-woord is snel uitgewisseld.
Xerxes vindt inmiddels dat hij Ariodates nu maar eens klaar en duidelijk moet zeggen dat hij Romilda als vrouw wil hebben, maar verneemt dan van de generaal dat Romilda al met Arsemenes is getrouwd.
Dan brengt een page de brief van Amastris, die Romilda heeft laten bezorgen. Hij staat vol verwijten en liefdesverklaringen, en is met 'Amastris' ondertekend.
Dat is werkelijk teveel. Xerxes roept de furiën aan. Als dan ook Arsamenes en Romilda hem nog komen bedanken, geeft hij Arsamenes het bevel Romilda te doden. Arsamenes antwoordt dat hij nog liever het hart van de koning zelf zou doorboren dan dat van zijn vrouw.
Dan treedt Amastris in haar vermomming als soldaat naar voren en vraagt hem haar toestemming te geven het hart te doorboren van degene die haar liefde heeft beantwoord met verraad.
Xerxes stemt toe, Amastris neemt haar zwaard en richt dat op zijn borst. Vervolgens onthult zij haar ware identiteit. Berouwvol is Xerxes bereid te sterven, maar Amastris steekt niet toe. Beschaamd vraagt Xerxes allen om hem te vergeven, en met een loflied op de liefde, valt het doek.
Personages en rolverdeling
Xerxes - Fritz Wunderlich
Arsamenes - Nan Pöld
Amastris - Herta Töpper
Romilda - Jean Cook
Atalanta - Ingeborg Hallstein
Ariodates - Karl Christian Kohn
Elviro - Max Proebstl
Chor und Sinfonie-Orchester des Bayerischen Rundfunks o.l.v. Rafael Kubelik
Live opname Residenz Theater München 1962
Verona (Disctronics)
.jpg)
